Rotterdams Openbaar Vervoer Museum

NIEUWENHUIS IN DE SPITS                                         * René van der Beek

Een ‘spitsextra’ of een ‘extra’ was voor bepaalde trams in de spitsuren een veel voorkomende benaming. Maar nog meer bekend was de naam “Nieuwenhuistram” voor de bijzondere meermalen van lijnnummer wisselende motorrijtuigen waar de werkende Rotterdammer gebruik van kon maken.

Vaak dezelfde motorrijtuigen, in het begin parkwagen 157, een vierasser of in de latere tijd een Allan-rijtuig soms met aanhangrijtuig, werden voor deze diensten aangewezen en hadden ondanks hun wisselende lijnnummer een vaste route. Feitelijk waren het deelroutes van bestaande lijnen op welk deel dan ook het lijnnummer van die lijn werd gevoerd.

De naam

De ideeën van Ir. J.G.J.C Nieuwenhuis die als eerste directeur van het Gemeentelijk vervoerbedrijf RET op 12 oktober 1927 in functie trad, lagen ten grondslag aan de benaming van deze trams. Bijzonder is echter dat de benaming hoewel door het personeel gebruikt nergens in de officiële annalen van het bedrijf voorkwam.

Na het presenteren van de nieuwe tramplannen A, B en C die in een forse uitbreiding van het toenmalige tramnet voorzagen tezamen met de voorstellen voor de bijbehorende nieuwe rijtuigen, was het Nieuwenhuis er alles aan gelegen om het publiek een zo goed mogelijke dienstverlening te bieden. De tijd zat echter niet mee en hoewel tramplan A en een groot deel van plan B gerealiseerd werden waren het de economische toestanden eind jaren dertig die de uitvoering van plan C verhinderden. Niettemin waren 25 van de 28 in beginsel voorziene lijnen gerealiseerd.

 

 

Toch probeerde hij het publiek zo veel mogelijk tegemoet te komen waarvan de instelling van extra trams er één was. Hoewel er weinig van officieel bekend werd gemaakt wist het publiek de extra trams wel te vinden omdat deze volgens een vast stramien op vaste tijden de deelroutes van diverse lijnen volgden.

De uitvoering

De allereerste ‘echte’ vermeldingen over de Nieuwenhuistram dateren eerst uit 1949. Een definitie zou kunnen zijn; een extra dienst in het woon-werkverkeer waarbij één rijtuig over een combinatie van lijnen met wisselende lijnnummers werd ingezet.

De ritten werden op basis van een vast rijschema uitgevoerd door de enige parkwagen met railremmen, de 157. Zo was deze te vinden als lijn 14 aan de Molenlaan en lijn 2 op het oude Stationsplein. Tijdens de avondspits reed de 157 vanuit de remise Delfshaven naar station DP om vandaar als lijn 2 naar Charlois te rijden en voor de rit terug naar de stad was hij gereserveerd voor het garagepersoneel van de Sluisjesdijk. Na afvoer van de 157 in april 1957 werd de taak overgenomen door vierassers.

Met name de 515 en de 569 werden hiervoor ingezet. Later in de zestiger jaren kwamen meerdere rijtuigen voor dat doel ter beschikking. Zo konden de 113, de 482, 504 en 515 naast de veelgebruikte 565 worden gesignaleerd. Vanaf mei 1969 werd de taak specifiek aan de 565 toebedeeld. Zowel in de ochtendspits als in de avondspits werden op deze manier lijnen gevormd die voor sommige passagiers zelfs een directe verbinding zonder overstappen tussen huis en werk vormden.

De eerlijkheid gebied echter op te merken dat sommige ritten niet zozeer in het belang waren van het publiek, maar werden ingesteld om bedrijfseconomische redenen. Te weten het transport van inrukkende rijtuigen en de eventuele vervanging daarvan voor een ander type rijtuig. Hoewel daarvoor dezelfde rijtuigen werden gebruikt verviel op het moment van dat soort gebruik en ritten de aanduiding Nieuwenhuistram.

Net zo min konden de rijtuigen die bijvoorbeeld eerst lijn 10 hadden versterkt vanuit Spangen via het Marconiplein en de Westzeedijk, naar de stad om fabriekspersoneel te vervoeren, om daar dienst te doen op lijn 5 vanaf het Willemsplein om kantoorpersoneel, dat later eindigde, te vervoeren, als Nieuwenhuistram worden betiteld.

De laatste jaren

In de periode dat er nog volop werkgelegenheid was in bijvoorbeeld de havens rond de Vierhavenstraat werd voor lijn 15, die in de spits al om de 3 minuten reed, ook een Nieuwenhuistram ingezet.

In april 1960 werd een artikel van Hans Oerlemans in Op de Rails gepubliceerd over bijzondere tramritten in de spitsuren waarbij al snel de gedachte aan de Nieuwenhuistram opkomt. Bijzonder is dat die benaming echter nergens in het artikel wordt gebruikt. De verklaring is dat het diensten betreft die gebaseerd zijn op economische overwegingen en dat het argument van een voordeel voor het publiek, de oorspronkelijke gedachte achter de Nieuwenhuistram, een tweede viool speelt. Bovendien vindt de wisseling van het lijnnummer eerst plaats na de uitruk wanneer op de eerste bestemming is aangekomen.

Het overzicht uit maart 1960:

Lijn:	Dienst:	Dagen	Van:	Vertrek:	Naar:	Als lijn:	Opm.
2	10	ma-vr.	Remise Kralingen	16.26	Schiedam	4	a)
			Schiedam	17.05	CS	4
			Centraal Station	17.30	Charlois	2	normale dienst
2	14 ‘ )	ma-za.	Centraal Station	8.49	Willemsplein	5
			Willemsplein	9.04	Rem. Kralingen	5	b)
3	1	ma-za.	Remise Kralingen	5.00	Groene Zoom	3
			Groene Zoom	5.35	CS	3	e)
			Centraal Station	6.07	Groene Zoom	3
			Groene Zoom	6.38	Blijdorp	3	normale dienst
			Blijdorp Diergaarde	7.16	Groene Zoom	3	normale dienst
			Groene Zoom	7.57	Blijdorp	5	normale dienst
			Blijdorp Diergaarde	8.38	Willemsplein	5
			Willemsplein	9.04	Rem. Kralingen	5
5	4	ma-za.	Remise Hillegersberg	6.53	Spangen	10	d)
			Spangen	7.34	Schieweg	5	route 16 Hofplein
			Schieweg	8.04	Willemsplein	5	normale dienst 2)
5	4	ma-vr.	Remise Hillegersberg	16.28	Honingerdijk	1	route 14 Hofplein
			Honingerdijk	17.00	CS	5	route 1 Hofplein
			Centraal Station	17.17	Willemsplein	5
9	1	ma-vr.	Lange Hilleweg	8.00	Schieweg	5	route 9 Hofplein
			Schieweg	8.32	Willemsplein	5	a)
			Willemsplein	8.53	Rem. Kralingen	5
9	7	ma-za.	Centraal Station	8.10	Math. Plein	11	a)
			Mathenesserplein	8.33	Lisplein	11
			Lisplein	9.02	Rem. Kralingen	11
9	7	ma-vr.	Remise Kralingen	16.16	Ruigeplaatbrug	15	a)
			Ruigeplaatbrug	16.48	CS	9
			Centraal Station	17.12	Lange Hilleweg	9	normale dienst
9	10	ma-vr.	Remise Kralingen	16.33	Ruigeplaatbrug	15	a)
			Ruigeplaatbrug	17.06	CS	9
			Centraal Station	17.28	Lange Hilleweg	9	normale dienst
9	2	zat.	Lange Hilleweg	8.07	CS	9	a) normale dienst
			Centraal Station	8.37	Willemsplein	5
			Willemsplein	8.50	Rem. Kralingen	5
10	4	ma-vr.	Remise Hillegersberg	6.38	Crooswijk	15	e )
			Crooswijk	6.58	Ruigeplaatbrug	15
			Ruigeplaatbrug	7.30	Crooswijk	10	via route lijn 10
11	6	ma-vr.	Remise Hillegersberg	7.06	Spangen	10	d)
			Spangen	7.45	Math. Plein	11	route 16 tot Math.
			Mathenesserplein	8.32	Lisplein	11	normale dienst
14	12	ma-za.	Remise Hillegersberg	6.19	Groene Zoom	3	route 1 tot Bolwerk
			Groene Zoom	7.02	Molenlaan	14	route 3 tot Bergweg
			Molenlaan	7.58	Heemraadsplein	14	3)f) normale dienst
15	6	ma-vr.	Ruigeplaatbrug	8.40	Remise HGB	10	d) route lijn 10
15	8	ma-vr.	Ruigeplaatbrug	7.47	Kleiweg	10	d) route lijn 10
			Kleiweg	8.19	Spangen	10
			Spangen	9.04	Remise HGB	10
15	5	zat.	Ruigeplaatbrug	8.41	Remise HGB	10	d) route lijn 10

Ook in het volgende overzicht is het onderscheid tussen bijzondere/extra/spitsdiensten met de Nieuwenhuistrams soms wat lastig te maken, maar met het gebruik van de definitie wordt het allemaal wat duidelijker. Vergelijk de hier bovenstaande staat van diensten met de onderstaande!

Zo kon geen van de bijzondere spitsdiensten op de lijnen 2, 3, 5 en 14 zoals genoemd in de nieuwe dienstregeling die per 23 juni 1964 inging, worden betiteld als Nieuwenhuistram. De trams behielden hun eigen lijnnummer en bleven rijden op dezelfde route, alleen de uitruk of inrukroute kon verschillen waarna pas op dat moment het lijnnummer werd voorgedraaid van de te versterken lijn.

Een overzicht van dit soort diensten staat vermeld in HOV 1964-7

Lijn/Dw	Van	Vertrek	Naar	Als lijn	Materieel	Opm.
2 13	Charlois	07.56	Schieweg	5	Motorrijtuig
	Schieweg	08.41	Willemsplein	5
	Willemsplein	09.06	Remise Kralingen	5	5	01
————————————————————————————————————————————–
2 15	Remise Kralingen	16.20	Schiedam	4A	Motorrijtuig	02
	Schiedam	17.04	Centraal Station	4A
	Centraal Station	17.28	Charlois	2
vervolgens dienst als lijn 2
————————————————————————————————————————————–
3 9	Blijdorp	08.16	Willemsplein	5	Motor+ aanhangrijtuig
	Willemsplein	08.45	Remise Kralingen	5
————————————————————————————————————————————–
3 11	Blijdorp	08.27	Willemsplein	5	Motor+ aanhangrijtuig
	Willemsplein	08.58	Remise Hillegersberg	5		03
————————————————————————————————————————————–
3 13	Blijdorp	08.35	Willemsplein	5	Motor+ aanhangrijtuig	01
	Willemsplein	09.03	Remise Kralingen	5
————————————————————————————————————————————–
3 13	Remise Hillegersberg	16.05	Stieltjesplein	3	Motor+ aanhangrijtuig	04
	Stieltjesplein	16.50	Groene Zoom	3
	Groene Zoom	17.12	Blijdorp	3
	Blijdorp	18.00	Remise Hillegersberg	3		05
————————————————————————————————————————————–
5 3			doet eerst normaal dienst als lijn 5
	Willemsplein	17.03	Willemsplein	5	Motorrijtuig	06
	Willemsplein	17.28	Willemsplein	5		06
	Willemsplein	17.54	Schieweg	5
	Schieweg	18.18	Remise Hillegersberg	5		07
————————————————————————————————————————————–
5 4	Remise Hillegersberg	16.40	Willemsplein	5	Motorrijtuig
	Willemsplein	17.08	Willemsplen	5		06
	Willemsplein	17.34	Schieweg	5
	Schieweg	17.58	Kleiweg	10		08
————————————————————————————————————————————–
5 5	Remise Hillegersberg	06.35	Crooswijk	15	Motorrijtuig
	Crooswijk	06.53	Ruigeplaatbrug	15
	Ruigeplaatbrug	07.28	Schieweg	5		09
vervolgens dienst als lijn 5
————————————————————————————————————————————–
5 5	Remise Hillegersberg	16.13	Willemsplein	5	Motorrijtuig
	Willemsplein	16.45	Willemsplein	5		06
	Willemsplein	17.10	Schieweg	5
	vervolgens normale dienst
————————————————————————————————————————————–
5 6			doet eerst normaal dienst als lijn 5
	Willemsplein	17.14	Centraal Station	5	Motorrijtuig
	Centraal Station	17.29	Lange Hilleweg	9
	Lange Hilleweg	18.07	Remise Hillegersberg	9		10
————————————————————————————————————————————–
5 7	Remise Hillegersberg	05.45	Crooswijk	15	Motorrijtuig
	Crooswijk	06.05	Ruigeplaatbrug	15
	Ruigeplaatbrug	06.35	Crooswijk	15
	Crooswijk	07.04	Ruigeplaatbrug	15
	Ruigeplaatbrug	07.37	Schieweg	5		09
vervolgens dienst als lijn 5
————————————————————————————————————————————–
5 8	Remise Hillegersberg	06.12	Crooswijk	15	Motorrijtuig
	Crooswijk	06.30	Ruigeplaatbrug	15
	Ruigeplaatbrug	07.00	Schieweg	5		09
vervolgens dienst als lijn 5
————————————————————————————————————————————–
5  8	Remise Hillegersberg	16.22	Willemsplein	5	Motorrijtuig
	Willemsplein	16.55	Willemsplein	5		06
	Willemsplein	17.21	Centraal Station	5
	Centraal Station	17.38	Groene Zoom	3
	Groene Zoom	18.16	Remise Hillegersberg	3		11
————————————————————————————————————————————–
5 10	Remise Hillegersberg	07.03	Crooswijk	15	Motorrijtuig
	Crooswijk	07.23	Ruigeplaatbrug	15
	Ruigeplaatbrug	07.50	Schieweg	5		09
vervolgens dienst als lijn 5
————————————————————————————————————————————–
14 7	Remise Hillegersberg	06.18	Groene Zoom	3	Motor+ aanhangrijtuig	12
	Groene Zoom	07.02	Molenlaan	14		13
vervolgens dienst als lijn 14

Verklaring van de cijfers, vermeld in de kolom ‘Opm.’ van bovenstaande tabel.

01. Rukt in via Witte de Withstraat – Blaak.

02. Rukt uit via Oostzeedijk – Oostplein – Groenendaal – Blaak en route lijn 4A.

03. Rukt in via- route en inrukroute van lijn 5.

04. Rukt uit via de route van lijn 10 tot de Blaak bij de Verlengde Willemsbrug; vervolgens Verlengde Willemsbrug – route lijn 3 naar Stieltjesplein.

05. Rukt in via de route van lijn 3 tot de Schiekade bij het Hofplein, vervolgens Pompenburg en inrukroute van lijn 5 naar remise Hillegersberg.

06. Rijdt via route van lijn 5 naar C.S. en retour naar Willemsplein.

07. Rijdt via de dienstroute tot het Hofplein – Pompenburg vervolgens inrukroute lijn 5 (zie ook 03).

08. Zie materieelverwisseling lijn 5/10.

09- Er wordt gereden via de route van lijn 15 tot het Kruisplein; vervolgens route lijn 5.

10. Rukt in via de route van lijn 9 tot Kruisplein, vervolgens via route en inrukroute van lijn 5.

11. Rukt in via route van lijn 3 tot Kruisplein; vervolgens idem als 10.

12. Rukt uit via de route van lijn 10 tot de Blaak bij de Verlengde Willemsbrug; vervolgens Verlengde Willemsbrug – route lijn 3 naar Groene Zoon.

13. Rijdt via de route van lijn 3 tot C.S. , vervolgens route lijn 14.

In 1968 vertrok vanuit de remise Hillegersberg een lijn 10 naar de Kleiweg en reed onder lijnnummer 5 naar het Willemsplein waar het lijnnummer wisselde naar 3 om dan de weg te vervolgen naar de Groenezoom. Daar werd het lijnnummer weer teruggedraaid naar 10 en werd naar de Kleiweg gereden.
Een jaar later vertrok een van de diensten ’s middags vanuit de remise Hillegersberg als lijn 5 via de Bergweg, Noordsingel, Weena en Mauritsweg naar het Willemsplein waar van lijnnummer werd gewisseld en werd vertrokken als lijn 6 via de Eendrachtsweg, Witte de Withstraat en Coolsingel via de Goudsesingel, Jonker Fransstraat en Linker Rottekade naar de Zaagmolenstraat en vandaar via Benthuizerstraat en Bergweg naar de Kleiweg. Onder lijnnummer 4 werd dan via de Straatweg naar de Molenlaan gereden en vandaar ingerukt naar de remise Hillegersberg.

De laatste rit van een Nieuwenhuistram werd gemaakt door vierasser 565 op 22-7-1969. De volgende dag zou de Witte de Withstraat tramloos worden door de ingebruikname van de nieuwe sporen over de Schiedamsedijk en het Vasteland. De gecombineerde route lijn 5 – lijn 6 was daardoor onmogelijk geworden en een begrip in de Rotterdamse tramwereld was ten einde gekomen.

(Uit HOV 8-1969: Tegelijkertijd met de routeverlegging van lijn 6 is de Nieuwenhuistram vervallen, daar de routecombinatie van de lijnen 5 en 6 op de wijze die voorheen gebruikelijk was, niet meer mogelijk was. De voorlaatste dag reed hierop een gelede wagen, de laatste dag echter de 565. Bij het Willemsplein waarschuwde een chef de passagiers, dat deze dienst vanaf 23 juli niet meer reed. Met, buiten zijn gewone passagiers, een 5-tal belangstellenden, werd voor het laatst gereden van Willemsplein via lijn 5 en 6 naar Kleiweg, vervolgens terug als lijn 6 tot het Centraal Station (rechtsom draaiend) en als lijn 4 naar Hillegersberg Molenlaan (binnenboog) om tenslotte naar remise Hillegersberg terug te keren, steeds een andere film voordraaiend (tot Willemsplein word gereden onder lijnnummer 5, verder als 6 (2x) en 4 (2x).) 0p zijn rit naar de Molenlaan vond op het Noordplein nog een lichte aanrijding plaats met een personenauto doch na korte tijd kon 565 weer voortsnellen naar Hillegersberg.

• Met dank aan Henk Mertens, Marco Moerland, Peter Bakker en Jan Willem Oudenaarden.