Reclame

René R. van der Beek

Van RETM naar RET; In gemeentelijke handen

Reclame op het dak, in de voertuigen en soms ook op de wachthuisjes, het was een gegeven waarmee niet alleen de OV-organisatie maar ook de passagiers gewend waren geraakt.
Aangezien alle vormen van inkomsten welkom waren en het plaatsen van de dakreclame en de bordjes in de rijtuigen een routine was geworden, werd het proces voortgezet zoals men gewend was.

Dat het met de reclame als inkomstenbron niet zo goed ging, maakte de laatste jaren van de RETM al duidelijk. In het verslagjaar 1926-1927 bedroegen deze fl. 15.393,- waar deze twee jaar eerder nog ruim het dubbele, fl. 33.250,-, bedroegen.
Het is aannemelijk te veronderstellen dat het stopzetten van het contract over de reclame met lichtbakken, daar een van de oorzaken van is. Maar dat was niet de enige oorzaak zoals we verder in dit artikel zullen zien. Niettemin waren de reclame-inkomsten in 1928 weer gestegen tot fl. 29.487,30.

Reclame in de rijtuigen
Liepen aanvankelijk de met de RETM gesloten contracten met Nijgh & Van Ditmar’s uitgeversmaatschappij door (op 11 april 1931 was nog een nieuw contract afgesloten), in 1934 vond de directie het tijd worden andermaal met elkaar rond de tafel te gaan zitten.
Het leidde in mei van dat jaar als eerste tot een nieuwe overeenkomst betreffende reclame in de rijtuigen van de RET middels aanplakbiljetten, transfers en andere materialen welke door de RET op bestemder plaatse, te bepalen door de RET, zouden worden aangebracht.
EMR 42 Parklaan 1929 lijn 7
Een gespiegelde foto toont enkele van de gebruikte binnenreclametransfers
Daarnaast zouden ook op de vervoerbewijzen, daarbij denkend aan de achterzijde, reclame uitingen kunnen worden aangebracht.

Nijgh en Van Ditmar uitgeversmaatschappij kreeg hierbij wel het alleenrecht waarbij iedere andere gegadigde uitgesloten werd.
Wel kreeg de RET het recht om rechtstreeks met geïnteresseerde adverteerders overeenkomsten te sluiten zij het op basis van met Nijgh afgesproken tarieven.
Net zoals daarvoor werden ook godsdienstige, politieke en zedenkwetsende, maar ook alcoholische dranken uitgesloten. Ook de openbare orde mocht niet in gevaar komen en evenmin werden teksten in strijd met de wet toegestaan. Van de door Nijgh en Van Ditmar in rekening gebrachte tarieven was 35% voor de RET. Van eventueel door de RET rechtstreeks af te sluiten overeenkomsten werd 10% van het afgesproken tarief aan Nijgh en Van Ditmar afgestaan.
De overeenkomst had een duur van drie jaar en werd steeds stilzwijgend met twee jaren verlengd.
Het is goed vast te stellen dat in dit nieuwe contract door de RET afgesloten, de gebruikte term rijtuigen nog steeds werd gebruikt en in de tekst zelfs werd verduidelijkt met ’tramwagens’.
Dat is opmerkelijk aangezien de RET in 1929 ook bussen voor passagiersvervoer inzette!

Op en aan de rijtuigen
In een tweede overeenkomst met Nijgh & Van Ditmar’s uitgeversmaatschappij werd duidelijke vermeld dat het ‘voertuigen’ betrof waarmee duidelijk werd dat alle soorten voertuigen van de RET, dus niet alleen de trams, onder dit contract vielen.
Het in december 1934 afgesloten contract betrof de reclame op en aan alle RET voertuigen die voor passagiersvervoer bestemd waren alsook door de RET aan te wijzen andere voertuigen en de door de RET speciaal voor reclame-doeleinden aan te wijzen voertuigen zoals reclametrams.

Alle andere voorwaarden uit het vorige contract inzake inhoud en vormgeving werden overgenomen evenals de mogelijkheid voor de RET om weer zelf rechtstreeks contracten af te sluiten.
Alle materialen dienden door Nijgh & Van Ditmar te worden aangeleverd terwijl de montage door de RET zou worden verricht. De rekening voor die werkzaamheden werd gedeeld. Onderhoud was voor rekening van de uitgever
Het contract had als ingangsdatum 1 januari 1935 en een looptijd van twee jaar, en was voor de RET lucratiever dan het eerder gesloten contract, aangezien nu niet 35% maar 55% van de in rekening gebrachte tarieven de RET zouden toekomen.

vim schuimt

De praktijk
Alle bij de bij de RETM in gebruik zijnde rijtuigen gingen bij de overgang naar de RET in dezelfde staat van het moment over naar de RET. Maar het was de nieuwe directie onder leiding van ir. Nieuwenhuis duidelijk dat er veel moest veranderen.

De eerste serie 1-20 werd door de RET niet gewijzigd en deed dienst tot de afvoer in 1931.
Van de series twee-assers met drie ramen verdween ook de serie 21-90 in 1931 en de meeste werden gesloopt in 1933. De 79 werd verkocht aan het GEB, de 80 bleef als rangeerwagen dienst doen in de CWP en de 86 deed van 1934 tot 1938 dienst als reclametram.
Van de serie 91-106 zijn de rijtuigen, buiten de 92, 95, 100, 101 en 106, in 1933 buiten bedrijf gesteld.
Motorrijtuig 92 is als enige uit deze serie (en als oudste RETM rijtuig) in de nieuwe kleuren gespoten. Dit rijtuig deed net als de 86 van 1934 tot 1937 dienst als reclametram.
De 101 is in 1935 verbouwd tot zandmotorwagen en de 100 en de 106 deden nog rangeerdiensten bij de remises en werden in 1936 gesloopt. De 95 werd in 1935 gesloopt.
De drieruiterserie 107-126 onderging hetzelfde lot. Met uitzondering van de 107 en de 119 werd de gehele serie in 1933 buiten dienst gesteld. De 107 werd in 1935 verbouwd tot zandmotorwagen 2402 en deed als zodanig dienst tot in 1965 sloop volgde. De 119 werd als enige van deze serie al in 1929 in de RET kleuren geschilderd en deed van 1935 tot 1938 dienst als rangeerwagen toen de museumstatus volgde en de wagen weer de oude crème kleur kreeg.

De serie 127-151 was de oudste RETM serie motorrijtuigen die door de RET werd gemoderniseerd.
De 131 was voor dat doel in 1931 als proef gebruikt en kreeg naast de nieuwe kleuren richting- en nummerfilms, een optische signaalinrichting, en balkondeuren, naast enkele andere kleinere modificaties. Langzamerhand werd ook van zwaaibeugel op schaarbeugel overgeschakeld.
In 1938 werd een aantal rijtuigen verbouwd tot aanhangrijtuigen. Zij werden tussen 1947 en 1950 uit dienst gehaald en gesloop. De 146 deed van 1938 tot 1939 nog dienst als reclametram, net als de 150 van 1939 tot 1943.
Minder ingrijpend was de verbouwing van de serie 152-201, maar uiteraard verdwenen de schaarbeugels en verscheen de gele kleur.
Ook de laatste RETM serie 202-221 onderging deze behandeling waarbij vanaf 1958 voor de 220, die nu als museumrijtuig is ingericht, ook nog een functie als reclametram was weggelegd.
Tot zover even dit uitstapje naar de merendeels technische aanpassing van het RETM materieel door de RET.

De kleur
In de reclamewereld is het gebruik van kleur bijzonder belangrijk.
Reden om, in het vervolg op de ombouw van de RETM rijtuigen, toch ook even stil te staan bij de okergele RET kleur.
Het oorspronkelijke RTM blauw met bruin werd, alhoewel aanvankelijk door de RETM gehandhaafd, tussen 1910 en 1912 vaarwel gezegd. Niet alleen het bewerkelijke karakter lag daaraan ten grondslag, het snelle verschieten van de blauwe kleur was de belangrijkste reden. Voor elke schade, al was het een week na een verfbeurt, diende de kleur opnieuw bijgemengd te worden.
De gekozen crème kleur was aanmerkelijke vriendelijker en gaf de rijtuigen bovendien een wat voornaam aanzien, zoals de directie opmerkte.

Met een nieuw gezicht zoals de RET zich wilde profileren, hoorde ook een nieuwe kleur. Die was er echter niet zomaar.
Met de aankoop van nieuwe trams en bussen lag er echter wel enig druk om een nieuwe kleur te kiezen. Op 15 augustus 1928 melde het Rotterdamsch Nieuwsblad dat de ‘kleurenkwestie’ voor de trams door de directie nog niet was opgelost maar wel urgent was. Het twee maanden daarvoor gepresenteerde model, motorrijtuig 119, in de Centrale Werkplaats aan de Isaäc Hubertstraat gaf met een gele onderzijde en een diepblauw/zwarte bovenzijde wel een duidelijk beeld. Daarnaast was het op de zijkanten getooid met een rood RET monogram.
Bovendien waren de eerste twee nieuwe autobussen die op 2 juli in dienst waren gekomen ook al in die kleur afgeleverd. Ir. Nieuwenhuis wist bij die gelegenheid te melden dat de kleurstelling was gekozen in overleg met de stadsarchitect en dat het in de bedoeling lag deze ook op de trams in te voeren.
Lusthofstraat, 1928, bussen 2 en 3
De Krupp-Werkspoor bussen 2 en 3 bij aflevering in de Lusthofstraat in 1928

Toen op 3 augustus 1929 dan ook motorrijtuig 436 als eerste nieuwe vierasser op lijn 8 in dienst kwam was dat in de kleur waarin deze ook twee weken daarvoor was gearriveerd; (oker)geel met diepblauw/zwart.
436-18
Motorrijtuig 436, wordt door Werkspoor op 17 juli 1929 afgeleverd aan de Aelbrechtskade

Dakreclame
Voor al deze RETM series motorrijtuigen was er gelegenheid voor dakreclames en successievelijk werd deze ook ingevoerd.
Wat betreft de reclame op de autobussen kunnen we kort zijn. Die was er niet en die zou ook tot na de oorlog op zich laten wachten. Eerst (gelijktijdig) met de wijziging van lijnletters naar lijncijfers op 1 november 1953 verschenen ook op bussen dakreclames. Daarover meer in een volgend artikel dus.

Laten we eerst nog even stilstaan bij de aanhangrijtuigen, daarbij kijkend naar de plannen van de RET.
De van de RETM overgenomen series met dakreclames staan vermeld in het voorgaande artikel over de RETM. Het betekende dat de RET startte met reclames van Van Nelle, Magazijn Nederland Kattenburg en Sunlight zeep.
Niettemin was dit, met het verdwijnen van de oudste series aanhangrijtuigen een aflopende zaak.
Na de ombouw en het voorzien van de okergele kleur van de daarvoor in aanmerking komende aanhangrijtuigen moet geconstateerd worden dat alleen de serie 1261-1290, de open aanhangers, nog zijn voorzien van reclame, en dan nog in beperkte mate.
Slechts drie aanhangrijtuigen zouden rondrijden met dakreclame en wel voor Van Nelle’s Koffie. Het waren de 1267, 1281 en 1290.

Op de eerste serie vierassige aanhangrijtuig 1001-1020 werden slechts enkele dakreclames geplaatst. Bekend daarvan is de reclame Van Nelle’s City Baay Rood. Zij hebben daar overigens slechts één jaar mee rondgereden.
Eindpunt lijn 9, Lange Hilleweg-Strevelsweg, 1930, wachthuijs
Het eindpunt van lijn 9, Lange Hilleweg-Strevelsweg, met op het aanhangrijtuig de reclame voor Van Nelle, in 1930

De tweede serie aanhangrijtuigen die onder de nummers 1001-1020 in 1931/1932 in dienst kwam kreeg aanvankelijk geen dakreclame. Pas in de oorlog werd daar een begin mee gemaakt waarbij met name de Noorder Glashandel en Faam langdurig onder de aandacht werden gebracht. De 1001, 1002, 1003, 1005, 1009, 1011 en 1017 werden rijtuigen met een veelheid aan wisselingen van reclame terwijl de 1013, 1015 en 1016 loyaal bleven aan de firma Merkes. Een volledig overzicht is hier te vinden.

Tabel met dakreclames uitgeruste aanhangrijtuigen 1927-1940 (basis: aanwezige foto’s en informatie)

Aanhangrijtuigen
serie 201-240
201 Sunlight 1910
202 onleesbaar 1914
206 onleesbaar 1912
210 Kattenburg Kleeding magazijn Nederland 1911
213 onleesbaar 1912
213 onleesbaar 1912
218 onleesbaar 1912
232 onleesbaar 1929
serie 261-290
263 onleesbaar 1912
265 onleesbaar 1920
266 Van Nelle’s Koffie  
267 Kattenburg Kleeding magazijn Nederland  
269 onleesbaar 1930
271 Van Nelle’s Koffie  
273 onleesbaar 1924
274 Van Nelle’s Koffie sep-28
275 Sunlight 1920
275 onleesbaar 1930
276 Kattenburg Kleeding magazijn Nederland 1915
277 onleesbaar 1939
278 onleesbaar 1928
279 Van Nelle’s Koffie  
281 Kattenburg Kleeding magazijn Nederland 1920
282 Van Nelle’s Koffie 1926
283 Van Nelle’s Koffie 1929
284 Van Nelle’s Koffie apr-29
285 Van Nelle’s Tabak 1911-1929
286 Van Nelle’s Koffie mei-29
287 onleesbaar 1930
serie 291-300
291 Van Nelle’s Koffie 1920
283 Kattenburg Kleeding magazijn Nederland  
294 Sunlight  
294 Van Nelle’s Koffie  
295 onleesbaar 1925
296 onleesbaar 1920
297 Van Nelle’s Koffie sep-30
serie 301-350
302 onleesbaar  
303 Sunlight 1910
304 Van Nelle’s Koffie 1928
304 Kattenburg Kleeding magazijn Nederland 1910
304 Sunlight 1920
304 Kattenburg Kleeding magazijn Nederland 1925
310 Kattenburg Kleeding magazijn Nederland 1930
311 Kattenburg Kleeding magazijn Nederland 1927
312 Sunlight  
314 Van Nelle’s Koffie 1930
317 Sunlight  
320 Van Nelle’s Koffie  
321 Kattenburg Kleeding magazijn Nederland 1910
323 Van Nelle’s Koffie 1927
324 Kattenburg Kleeding magazijn Nederland  
324 Sunlight 1926
326 Sunlight  
329 ……..  Regenjassen …… 1928
329 Kattenburg Kleeding magazijn Nederland 1930
331 Kattenburg Kleeding magazijn Nederland 1914
332 Sunlight 1912
332 Van Nelle’s Koffie  
333 Sunlight 1920
333 Van Nelle’s Koffie 1928
334 Van Nelle’s Koffie 1912
334 onleesbaar 1926
336 Sunlight apr-27
338 Kattenburg Kleeding magazijn Nederland 1924
339 Van Nelle’s Koffie 1929
341 Van Nelle’s Koffie  
342 Kattenburg Kleeding magazijn Nederland 1910
342 onleesbaar feb-27
343 Sunlight 1915
343 Kattenburg Kleeding magazijn Nederland 1915
344 Van Nelle’s Tabak  
345 onleesbaar aug-30
346 Van Nelle’s Koffie 1920
348 Van Nelle’s Koffie 1925
349 Kattenburg Kleeding magazijn Nederland  
349 Van Nelle’s Koffie okt-30
serie 351-360
351 Sunlight 1926
352 Nederland Kattenburg & Co Moderne Kleeding 1925
353 onleesbaar 1928
354 Nederland Kattenburg & Co Moderne Kleeding 1925
354 Van Nelle’s Gebroken Thee jan-31
356 onleesbaar 1924
358 Nederland Kattenburg & Co Moderne Kleeding 1915
358 Liga beschuit jun-30
359 Van Nelle’s Gebroken Thee sep-30
360 Nederland Kattenburg & Co Moderne Kleeding 1925
serie 361-366
361 Van Nelle’s Thee 1928
362 onleesbaar 1925
363 onleesbaar 1927
364 Magazijn Nederland Kattenburg & Co   Moderne Kleeding 1920
365 onleesbaar 1927
366 Van Nelle’s Tabak  kwaliteit 1932
serie 367-386
370 onleesbaar 1925-1930
371 Sunlight 1924
372 Van Nelle’s Tabak  kwaliteit 1927
372 onleesbaar 1925
374 onleesbaar 1920
374 Sunlight 1924
375 Magazijn Nederland Kattenburg & Co   Moderne Kleeding 1915
376 Sunlight 1926
377 onleesbaar 1930
378 Magazijn Nederland Kattenburg & Co   Moderne Kleeding 1925
379 onleesbaar 1920
383 Sunlight 1922
385 onleesbaar 1930
386 Magazijn Nederland Kattenburg & Co   Moderne Kleeding 1915
serie 387-406
390 Sunlight 1925
391 Sunlight 1927
391 Van Nelle’s Tabak ……..kwaliteit 1930
393 Moderne Kleeding Magazijn Nederland Hoogstraat bij W.Wagenstraat 1925
393 Sunlight 1926
393 Moderne Kleeding Magazijn Nederland Hoogstraat bij W.Wagenstraat 1926
394 Moderne Kleeding Magazijn Nederland Hoogstraat bij W.Wagenstraat 1921
395 Sunlight 1925
395 Van Nelle’s Tabak ………  kwaliteit 1930
400 onleesbaar 1925
402 onleesbaar 1926
404 onleesbaar 1925
405 onleesbaar 1924
406 Moderne Kleeding Magazijn Nederland Hoogstraat bij W.Wagenstraat 1922
406 Sunlight 1920
serie 1001-1020 1e serie
1015 (204-12) Van Nelle’s City Baai Rood   8-1-1931
onbekend Van Nelle’s City Baai Rood(foto Lange Hilleweg-7) 1930

 

Motorwagens
De omschakeling door de RET van reclame op aanhangrijtuigen naar reclame op motorrijtuigen betekende een andere invulling van de in 1931 en 1934 afgesloten contracten met Nijgh en Van Ditmar, ten opzichte van de RETM.
400-serie voor de oorlog
Tekeningen van dakreclames op de vierasser voor de oorlog (Aad van Dam)

Zo reden er bijvoorbeeld vanaf 1936 ruim 100 vierassers met de reclame voor Turmac sigaretten tot de bezetter in mei 1941 deze reclame verbood, om ook nooit meer terug te keren.
Naast Turmac waren er nog veel andere bekende adverteerders zoals Van Nelle en Esders. Ook andere oude bekenden zoals Voorwaarts, Cinzano en Cocktail sigaretten konden met enige regelmaat worden waargenomen. Een grote afwezige was Kattenburg; Magazijn Nederland die altijd tot de trouwe adverteerders had behoord.
RET
Motorrijtuig 431, lijn 6, verwijdering Heulbrug, Schiekade, 4-1941

Een andere bijzonderheid is dat in een enkel geval zoals bij de reclame voor de firma DROP, aan weerszijden een verschillende tekst was geplaatst. Aan de ene zijde die als verkoper van voor rolluiken en zonneschermen en aan de andere zijde als schoonmaakbedrijf.
Motorrijtuig 491, lijn 22, Pijperstraat, 9-1929

Motorrijtuig 401, lijn 22, Pijperstraat, 31-8-1949

Een opgave van de diverse door motorrijtuigen gedragen reclames, treft u aan in onderstaande tabel. (gebaseerd op foto’s en aanwezige informatie)

wagennummer reclametekst datum
serie 1-20
1 Van Nelle’s Pakjes Koffie mrt-31
1 Van Nelle’s Thee mrt-31
10 Draagt ? mrt-31
11 reclameborden naast de routepanelen 1925
20 onleesbaar 1930
serie 21-70
34 onleesbaar 1930
42 Voorwaarts Rotterdams beste volksblad ruim 45000 gezinnen 1929
42 Voorwaarts Met gratis verzekering 1000 gld bij overlijden door ongeval 1929
47 onleesbaar 1930
62 De Rotterdammer Voornaamst Christelijk Dagblad 1931
64 onleesbaar 1935
67 onleesbaar 1929
68 Heinekens’s Bier 1930
68 Van Nelle’s Pakjes Koffie jul-31
serie 71-90
71 Van Nelle’s Tabak 1930
73 Van Nelle’s Pakjes Koffie jun-31
74 Van Nelle’s Koffie en Thee ..Voortaan? 1932
79 Van Nelle’s Thee 1930
87 Brood van de Korenschoof 1930
88 Miss Blanche Virginia cigarettes 1932
88 Van Nelle’s Gebroken Thee 1931
serie 91-106
92 Van Nelle’s Tabak aug-31
93 Van Nelle’s Tabak okt-32
95 Van Nelle’s Pakjes Koffie 1934
101 Cigarettes Miss Blanche’s Special 1931
104 Van Nelle’s Tabak nov-32
105 Van Nelle’s Gebroken Thee okt-29
 serie 107-126
115 Heineken’s Bier 1931
116 Cigarettes Miss Blanche’s Special okt-30
118 Van Nelle’s Gebroken Thee apr-31
119 Van Nelle’s Pakjes Koffie  5-2-1934
119 Voorwaarts Met gratis verzekering 1000 gld bij overlijden door ongeval 1931
119 Voorwaarts Rotterdams beste volksblad ruim 40000 gezinnen sep-30
119 Van Nelle’s Gebroken Thee jan-33
120-2 Van Nelle’s Tabak aug-32
121 Plaswijck Park met dierentuin apr-31
123 Draagt Esders Kleeding 1932
123 Van Nelle’s Tabak apr-31
125 Van Nelle’s Tabak okt-32
serie 127-151
129 onleesbaar 1931
138 Heineken’s Bier  (ook foto 358-3) jun-30
138 Smyrna cigarettes Izmir 1932-1939
139 onleesbaar 1933
139 Van Nelle? apr-32
140 onleesbaar 1930-1933
141 reclame naast de routeborden en in de beugel 1924
142 Van Nelle’s Gebroken Thee 1936
143 Draagt Esders Kleeding sep-30
144 onleesbaar 1933
145 Brood van de Korenschoof 1931
146 Van Nelle’s Tabak sep-32
147 Van Nelle’s Tabak 1931
148 Van Nelle’s Pakjes Koffie 1934
150 Van Nelle’s Tabak apr-31
150 Van Nelle’s Tabak 1934
serie 152-176
152 Smyrna cigarettes Abdoul-Asis 1941
153 Van Nelle’s Pakjes Thee 1933
153 Verkade Beschuit 1946
154 Unie Winkels 15% Dividend voor 1932 jun-33
156 Smyrna cigarettes Izmir 1944
157 Verkade Beschuit aug-49
157 zware kwaliteit Beccon-Emaille voor den handel V.G. van den Zijden okt-44
159 reclameborden naast de routepanelen 1925
160 onleesbaar  31-8-1931
161 Borgh’s Stoomwasscherij 1930
162 onleesbaar apr-32
163 japonnen blouses rokken Japonnenhuis Eska Zwart Janstraat 29 pullovers vesten deux pieces sep-30
163 onleesbaar okt-33
163 Vim schuimt en kan niet krassen okt-50
164 japonnen blouses rokken Japonnenhuis Eska Zwart Janstraat 29 pullovers vesten deux pieces  9-1930
164 onleesbaar aug-34
164 Goud Zilver G.J. Heetman Ben-Oostzeedijk 197 Horloges Klokken sep-43
166 Draagt Esders Kleeding 1930
166 onleesbaar 1936
167 onleesbaar apr-33
167 Unie Winkels 15% Dividend voor 1932 aug-33
168 Draagt Esders Kleeding 1949
169 Vim schuimt en kan niet krassen 1949
169 onleesbaar  8-1933
169 ………………………….. Hoogstraat    31-8-1934
171 Van Nelle’s Gebroken Thee 1932-1933
172 Draagt Esders Kleeding 1930
173 Verkade Beschuit feb-45
175 Miss Blanche Virginia Cigarettes apr-32
175 Cinzano Vermouth Cinzano Vermouth Cinzano 1931
176 onleesbaar mrt-31
176 Modern Comfort   Hotel Royal Witte de Withstr. 18 1930
serie 177-201
178 Cigarettes Miss Blanche’s Special jan-30
178 Cigarettes Miss Blanche’s Special 1932
179 Draagt Esders Kleeding 1934
180 Smyrna Cigarettes Abdoul-Asis 1941
181 reclameborden naast de routepanelen -Piano’s- 1924
182 Voorwaarts Met gratis verzekering 1000 gld bij overlijden door ongeval 1930
183 Smyrna Cigarettes Abdoul-Asis 1936-1939
184 Cinzano Vermouth Cinzano Cinzano Cinzano apr-31
184 Vim schuimt en kan niet krassen 1938
185 Vim schuimt en kan niet krassen 1949
185 Helder en Heel met Sunlight Zeep apr-49
185 Draagt Esders Kleeding nov-42
185 Cinzano Vermouth Cinzano Cinzano Cinzano aug-35
187 Sunlight Zeep om nooit te vergeten jun-42
191 Draagt Esders Kleding  8-1934
192 onleesbaar 1939
193 Smyrna Cigarettes Izmir 1939
194 Voor Radio! Fa. Hazelzet Steiger 9   30-7-1931
195 ……….. De Regenboog ………….. 1935
195 Helder en Heel met Sunlight Zeep sep-48
196 Unie Winkels 15% Dividend voor 1932 apr-32
198 Unie Winkels Voor Prima Kaas 1931-1933
198 Draagt Esders Kleeding) okt-30
199 Unie Winkels voor prima Koffie en Thee okt-30
200 Verkade’s ? Breed …………… 1930
201 Draagt Esders Kleeding 1932
 serie 202-222
202  Visser & Co Schiedam -B-18- Visser & Co Schiedam jan-31
202 Van Nelle’s pakjes koffie aug-34
202 onleesbaar 1948
202 Binnenreclame Maggi ossestaartsoep okt-56
202 Radion wascht witter 1954
202 VIM schuimt en kan niet krassen feb-49
202 Van Nelle’s Gebroken Thee okt-34
203 Gebrs  Boer – Vlaardingen sep-43
204 onleesbaar   20-4-1939
204 Cinzano Vermouth Cinzano Vermouth Cinzano   8-1-1931
204 Vraagt Breder’s mosterd aug-31
205 Gebrs Boer – Vlaardingen sep-43
205 Cocktail best American cigarettes Cocktail 1934
205 Noorder Glashandel-J. van Oostendorp sep-48
205 Draagt Esders Kleeding sep-30
205 Van Nelle’s Gebroken Thee okt-34
206 Borstels & Kwasten, Sponsen & Zemen  Malais Witte de Withstraat 46 jul-48
206 Een Radion wasch, die is pas wit 1943
207 Gebrs Boer – Vlaardingen 1947
207 Faam Pepermunt Faam Uitmuntend ! mrt-51
207 Van Nelle’s pakjes koffie   31-8-1934
207 Optiek – Arends – Rinck – Hoofdsteeg 35 – Bandages 1930
207 Diergaarde? Blijdorp 1954
208 Draagt Esders Kleeding jun-56
208 Cocktail best American cigarettes Cocktail 1939
208 Gebrs Boer – Vlaardingen 1950
208 FOTAM? apr-31
209 Loda-Bleekwater  Bleekt, Reinigt, Desinfecteert 1950
209 onleesbaar sep-30
210 Loda-Bleekwater  Bleekt, Reinigt, Desinfecteert 1950
210 Lijn 1-6 en 22 brengen u naar winkelstad Blijdorp dec-41
211 onleesbaar sep-54
211 Chocolade “Paradis” Suikerwerken mei-51
211 Radion wast witter ! en of ! apr-52
211 Lijn 1-6 en 22 brengen u naar winkelstad Blijdorp 1943
213 onleesbaar aug-36
213 Lijn 1-6 en 22 brengen u naar winkelstad Blijdorp 1944
213 Kantoorinstallaties H.H. de Klerk  Scheepsinstallaties okt-57
213 Cinzano Vermouth Cinzano Vermouth Cinzano 1936
215 CINEAC NIEUWS aug-35
216 onleesbaar 1952
217 Draagt Esders Kleeding nov-56
217 Gebrs Boer – Vlaardingen 1947
218 Gebrs Boer – Vlaardingen 1944
218 Cocktail best american cigarettes Cocktail 1940
219 Faam Pepermunt Faam Uitmuntend ! 1950
219 Gebrs Boer – Vlaardingen mei-48
219 Smyrna cigarettes Abdoul-Asis 1948
220 Borstels & Kwasten, Sponsen & Zemen  Malais Witte de Withstraat 46 sep-49
220 VAN NELLE’S PAKJES KOFFIE aug-34
220 Gebrs Boer – Vlaardingen 1948
221 Gebrs Boer – Vlaardingen okt-43

 

Voor een volledig overzicht van dakreclames gedragen door de diverse vierasser series klik hier.

Crisis
Dat de crisisjaren ook voor de RET op het terrein van de reclame-inkomsten moeilijk waren, tonen de boeken. Waar in 1930 nog een bedrag van fl. 56.233,21 kon worden bijgeschreven, werd in 1936 een dramatisch dieptepunt van fl. 18.394,86 bereikt. Eerst in 1939 kon weer een wat hoger bedrag; fl. 20.286,11, worden bijgeboekt.

Meer dan alleen dakreclame
Het dak, en de al eerder besproken binnenruimte voor de passagiers, waren niet de enige locaties voor reclame.
Op de voor- en achterbalkonschermen van alle tramrijtuigen werden met ingang van 1935 grote emailleborden aangebracht met reclame voor Van Nelle koffie en thee dan wel tabak. Deze reclame zou tot en met 1949 worden gevoerd. In 1949 werden de borden met reclame voor Van Nelle koffie en thee vervangen door een bord voor Van Nelle Koffie én een bord voor Van Nelle Thee. Dat duurde overigens slechts één jaar want in 1950 verdwenen alle emaille reclameborden van de tram tot een jaar later Coca Cola haar intrede deed. Maar daarover meer in een volgend hoofdstuk.
RET
Motorrijtuig 205, lijn 7, en motorrijtuig 430, lijn 6 met Van Nelle reclame, Oudehavenkade, 1938

Veel bekende en (nog) onbekende dakreclames werden geplaatst in de periode 1929-1931. Vooral de eerste serie vierassers (401-450) kenden in het begin vele adverteerders die meestal slechts kort op de wagens zaten, wat het lastig maakt een goed overzicht te krijgen.
Een nieuwe periode begon in 1931 met de aflevering van de tweede serie vierassers (451-570). Het Rotterdamse Van Nelle investeerde flink in het straatbeeld met hun reclame voor Koffie, Thee en Tabak. Meer dan 120 vierassers zagen reclame van van Nelle op hun dak verschijnen, waardoor het wel enigszins eentonig werd. Maar hier en daar zat toch een eenling op de trams.
In 1935 verdween de dakreclame van Van Nelle en werd deze even groots vervangen door de bekende Turmac en Cocktail dakreclames. 

 

 

 
vannelletheer
vannellekofrt
vannellekoftab
Tekeningen: Aad van Dam

Reclame in de oorlogsjaren
Hoewel de omstandigheden wellicht anders doen vermoeden werd het rijden met de bestaande dakreclames en de metalen borden op de kop en de zijkanten in de oorlogsjaren, voor zover de beschikbare middelen daarvoor toereikend waren, voortgezet. Hoewel de Turmac reclame voor sigaretten in mei 1941 door de Duitsers werd verboden, bleven de reclames voor Cocktail, Smyrna, Sunlight, Verkade, Esders en Gebr. Boer gehandhaafd. Er kwam zelfs een nieuwe dakreclame bij om het bezoek aan de noodwinkels in Blijdorp te stimuleren: Lijn 3-6 en 22 brengen u naar winkelstad Blijdorp.

Eerst na de oorlog werden ook de zijkanten bij de middenbalkons benut voor reclame met emailleborden. Dat werd met name de plek voor tabak en sterke drank. Daarover meer in het volgende artikel.

Het waren niet de enige reclame activiteiten in 1934 want alleen in dat jaar werden op de plekken waar ook de ‘ijsbaanbordjes’ de rijtuigen sierden, ook reclamebordjes voor o.a. de fabriek van Jc Klütgen, toonaangevend in bedveren en kapok, meegevoerd.
1009-4
Aanhangrijtuig 1009, 2e serie 1001-1020, lijn 2 en motorrijtuig 132, lijn 6, Coolsingel, beide met de ‘kleine bordjes’ reclame van Jc Klütgen, 1934

Meer dan alleen trams
Ook op diverse wachthuisjes verscheen in de periode 1930-1940 reclame.
Het grote wachthuis (Tramhuys) op het Beursplein werd in 1939 voorzien van de reclame:
V. ROSSUMS’s POORTERS-TOEBACK (lange zijde) en POORTERS-TOEBACK (korte zijde). Die verdween overigens toen het wachthuis in 1940 in gebruik werd genomen door de dienst Wederopbouw. Ook na de verplaatsing naar de Coolsingel keerde deze reclame niet terug.
Rotterdam in mobilisatietijd 1939-1940 (1992)
Achter de schuilkelder op het Beursplein het grote wachthuis met de Poorters-Toeback reclame, 11-1939

Het kleinere glazen wachthuisje op de Coolsingel tegenover het gemeenteziekenhuis maakte vanaf 1939 aan de voor- en achterzijde op het dak met een emaillebord reclame voor Van Nelle voor tabak koffie en thee.
Wachthuisje RET, Coolsingel hoek Van Oldenbarneveltstraat, ca. 1940

Ringers chocolade had ook het reclamemedium ontdekt en op de wachthuisjes aan het Hofplein en de Parkkade verscheen in 1933 aan de lange zijde de tekst RINGERS CHOCOLADE en aan de korte zijde RINGERS BONBONS.
Rotterdam

Het wachthuisje aan de Randweg op de hoek met de Groene Hilledijk droeg na 1930 een driehoekig bord met reclame voor Van Nelle’s koffie en thee.
AHR 374 lijn 3 Groene Hilledijk-Beijerlandschelaan ca 1930

Oostplein-2
Het wachthuisje aan het Oostplein was voorzien van een groot ornament waarop reclame voor een zaak die radio’s verkocht. Die reclame uit 1931 verdween met de verplaatsing van het huisje op het Oostplein ten koste van reclame voor Van Rossum’s Poorters-Toeback op de lange zijde en Poorters-Toeback op de korte zijde in 1938.
Motorrijtuig 557, lijn 4, Oostplein, wachthuisje

Eenzelfde reclame sierde het wachthuisje op het Moriaansplein, richting Middensteiger.
538-24

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Eerste stappen naar totaalreclame
Op 12 september 1931 rolt Hans Stosch zijn grote Duitse circus Nederland binnen. Via Arnhem, Amsterdam, Den Haag en Rotterdam worden 13 Nederlandse steden bezocht. Rotterdam is van 21 oktober tot 5 november aan de beurt en daar moet uiteraard reclame voor worden gemaakt. Geen dakreclame maar echt opvallend.
Na enig overleg wordt er voor gekozen een tramstel te omkleden met reclameborden, waarvoor motorrijtuig 86 met aanhangrijtuig 1261 worden uitverkoren.
Met wat inventief latwerk en grote borden verschijnt een met recht opvallende reclamestoet in Rotterdam, waarmee het toen nog onbekende begrip totaalreclame, zou worden geboren.
RET

De tweede maal dat de RET van een dergelijke opmerkelijke verschijning gebruik maakte, was dat ten eigen nutte.
Voor de op 1 juli 1934 in te voeren netwijzigingen én een nieuw tariefstelsel, werden twee tramstellen, t.w. de motorrijtuigen 86 2n 92 met de respectieve aanhangrijtuigen 263 en 262 ingezet om het publiek vertrouwd te maken met de wijzigingen. 12-rittenkaarten, scholierenkaarten weekkaarten en overstapjes, alles om meer inkomsten te genereren.
Het mocht helaas niet baten want het jaar 1934 vertoonde een teruggang in het aantal reizigers met 11,42%.

Werktrams
Maar niet alleen de reizigerstrams werden benut voor het maken van reclame. Zoals overigens in de contracten was overeengekomen konden ook werktrams voor dat doel worden ingezet, wat ook geschiedde.

Een van de eerste foto’s van de twee! voor reclame ingezette railslijpers 2301 en 2302 dateert uit 1933/1934 waarschijnlijk genomen op het Aelbrechtsplein. Niettemin moet deze foto met enige reserve worden bekeken aangezien verschillende aspecten doen vermoeden dat met de foto ‘gerommeld’ is!
2301-39
Maar ook railreiniger 2202 werd ingezet voor het product dat alles reinigt zonder te krassen, op onderstaande foto te zien op het toen nog ongeschonden Hofplein.
2202-16recl

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Zilvertram
Een ander soort verschijning die op 21 juni 1927 aan de Rotterdammers ten tonele werd gevoerd was de Zilvertram.
Wie op de naam is gekomen blijft onduidelijk. Wel dat Amsterdam in 1925 voor het eerst met een Zilvertram rondreed. Geen reclametram in de zin van het woord maar een tram van waaruit werd gecollecteerd. In 1925 was het de stormramp die Borculo op 10 augustus trof, in 1926 de overstroming van de Maasvallei (op 31-12-1925) en in 1927 de tweede stormramp die Borculo en een deel van de Achterhoek teisterde op 1 juni van dat jaar.
zilvertram 21-6-1927-C
motorrijtuig 195 als Zilvertram

Aangeland in de crisistijd werd de Zilvertram in de jaren dertig met name voor collectes met dat doel gebruikt.
Wij citeren het Rotterdamsch Nieuwsblad; “Het is klokslag 11 uur, woensdag de 20e januari 1932, wanneer uit de remise aan de Isaäc Hubertstraat een gele wagen naar buiten rijdt. Door de firma Hartlieb gratis met groen en mimosa versierd en boven de ramen getooid met een bord waarop de naam “Zilvertram”.

De tram is bemand met muzikanten die onder leiding van de directeur van de “Harmonievereeniging der R.E.T.” flinke marsen speelt. De leden van deze harmonie hebben hun vrije dag opgeofferd om voor het crisis-comité te collecteren.
Crisiscollecte door de Harmonievereniging van de RET, 20-1-1932

zilvertram-1934
De zilvertram tijdens de crisiscollecte met in conducteurs uniformen gehulde vrouwelijke collectanten. Van Oldenbarneveltstraat, 8-5-1934

Er was dus nog wel het een en ander te doen voor de Zilvertram.
Was het in 1927 motorrijtuig 195 welke werd ingezet, later werd deze opgevolgd door motorwagen 209. (meer over de Zilvertram -klik hier-)

 

 

 

Daarna blijven de bijzondere uitvoeringen van trams even uit het zicht.
Wanneer Koninging Wilhelmina in 1938 haar 30-jarig regeringsjubileum viert en overal in het land feestelijkheden worden georganiseerd doet ook de RET mee. Alhoewel we dit niet onder de noemer reclametrams mogen scharen zijn het toch de in model vervaardigde Nieuw Amsterdam op een vierasser-chassis en de door paarden getrokken sloepentrams die de show stelen. (meer daarover -klik hier-).
nwams-12recl
RET

Maar net voor de oorlog is het nog de beurt aan motorrijtuig 150 met aanhangrijtuig 1281 die als als reclametram in opdracht van de VVV reclame maken voor het Lunapark dat van 15 april tot 7 mei op het Nenijtoterrein op de hoek van de Bentincklaan en de Statenweg wordt gehouden.

150-8recl

 

Op de foto zien we de combinatie aan de Honingerdijk in april 1939

De tijd was er blijkbaar rijp voor, want ook andere adverteerders zagen in dat jaar de mogelijkheden om hun product de hele dag door de stad te laten rijden.
Van auto-importeur tot theaterbaas, het Rotterdamse publiek kon er niet meer omheen.
RET
Reclametram Studebaker tentoonstelling, 11-13/12-1938, Oosterkade

12-11-1939, reclame voor het Grand Theatre, remise Delfshaven
12-11-1939, reclame voor het Grand Theatre, remise Delfshaven

Tabel gebruikte reclameteksten 1905-1940 (basis: aanwezige foto’s en informatie)

Aanhangrijtuigen
Alvado cigarettes 3ctps onbekend
Kattenburg Kleeding magazijn Nederland 281, 304
Kleeding magazijn Nederland 338, 342
Liga beschuit 358
Magazijn Nederland Kattenburg & Co   Moderne Kleeding 351, 354, 358, 360, 364, 375, 386
Magazijn Nederland REGENJASSEN 329
Moderne Kleeding Magazijn Nederland Hoogstraat bij W.Wagenstraat 393. 394, 406
Nederland Kleeding Magazijn 304, 321
Sunlight 201, 275, 303, 304, 324, 332, 336, 343, 351, 371, 374, 376, 383, 395, 406
VAN NELLE’S CITY-BAAJ ROOD 1001-1020
Van Nelle’s Gebroken Thee 354, 359
Van Nelle’s Koffie 283, 284, 285, 286, 297, 304, 323, 333, 335, 345, 346, 348, 349
Van Nelle’s Tabak ……..kwaliteit 366, 372, 395
Van Nelle’s Thee 361
Motorrijtuigen
5 CTS. TARIEF op de secties/schiedamscheweg/p.de hoochweg/zeevischmarkt/oostplein/crooswijk OP LIJN 18 446
Borgh’s Stoomwasscherij 161
Borstels & Kwasten, Sponsen & Zemen  Malais Witte de Withstraat 46 206, 220
Brood van de Korenschoof 87, 145
….. Chapa………………………….. 423
Chocolade “Paradis” Suikerwerken 211
Cigarettes Miss Blanche’s Special 101, 116, 178
CINEAC NIEUWS 215
Cinzano Vermouth Cinzano Vermouth Cinzano 184, 185, 204, 213, 405
Cocktail best american cigarettes Cocktail 218, 418, 422, 488, 489, 494, 531, 538
Cocktail cigarettes Cocktail 205
coolsingel kolkkade PAUL C.KAISER’S LUNCHROOMS nw.binnenweg r.rottekade 435
DE ROTTERDAMMER, VOORWAARTS, CHRISTELIJK DAGB:LAD 62
deze tram gaat naar CINEAC nrc de reis om de wereld in 50 minuten 456, 489, 492
Diergaarde Blijdorp 207
Draagt ? 10
Draagt Esders Kleeding 123, 143, 166, 168, 172, 179, 185, 198, 201, 205, 208, 217, 430
draagt steeds ESDERS dames en heren kleeding 404, 445, 479
DROP voor ROLLUIKEN ZONNESCHERMEN Eendrachtsstraat tel. ——– 491
Een Radion wasch, die is pas wit 206
Faam Pepermunt Faam Uitmuntend ! -3, -5, -9, 207, 219
FOTAM? 208
Gebrs Boer – Vlaardingen 203, 205, 207, 208, 217, 218, 219, 220, 221
Goud Zilver G.J. Heetman Ben-Oostzeedijk 197 Horloges Klokken 164
Heinekens’s Bier 68, 115, 138
Helder en Heel met Sunlight Zeep 185, 195
Ieder zo’n pittige JUST LOVE mixed cigarettes 20 voor 30 ct. 414, 445
IK HEB LIEVER TOFFEES VAN CLIEVER 448
japonnen blouses rokken Japonnenhuis Eska Zwart Janstraat 29 pullovers vesten deux pieces 163
Kantoorinstallaties H.H. de Klerk  Scheepsinstallaties 213
kwaliteit TURMAC sigaret 414, 416,418,421,424,431,435,444,446,472,473,475,385,502,523,547,549,554,556,561,563
LIMONADES TIMS SORBETS 437
Loda-Bleekwater  Bleekt, Reinigt, Desinfecteert 209, 210
Lijn 1-6 en 22 brengen u naar winkelstad Blijdorp 210, 211, 213
Mentol Pallets uitwerking frappant POTTERS “LINIA” 408
MESSEN . VAN DOORN . OPPERT 78 . SCHAREN 418
Miss Blanche Virgina cigarettes 88, 175
Modern Comfort   Hotel Royal Witte de Withstr. 18 176
Noorder Glashandel-J. van Oostendorp 205
Optiek – Arends – Rinck – Hoofdsteeg 35 – Bandages 207
Plaswijck Park met dierentuin 121
Radion wascht witter 202
Radion wast witter ! en of ! 211
“scheer je met GLADWEG” 10 mesjes voor 90 cent. 449
Smyrna cigarettes Abdoul-Asis 152, 180, 183, 219
SMYRNA Cigarettes ABIDOS 197
Smyrna cigarettes Izmir 138, 156, 194
stoomververijen DE REGENBOOG chem. Wascherij 195
Sunlight Zeep om nooit te vergeten 187
……………………… …………………. UITGEVERIJ  BINDERIJ 446
technische FOTO’S – KRAMER telef. 16075 onbekend
TOFFEE VEKA BONBONS 407
menthol pallets uitwerking frappant POTTERS LINIA” 408
UNIE WINKELS GARENDEEREN voor 1930 15% dividend 441
Unie Winkels 15% Dividend voor 1932 196
Unie Winkels Voor Prima Kaas 198
Unie Winkels voor prima Koffie en Thee 199
VAN NELLE’S GEBROKEN THEE 88, 105, 118, 119, 142, 171, 172, 205, 493, 514, 516, 538, 555, 556
Van Nelle’s Koffie en Thee ..Voortaan? 74
VAN NELLE’S PAKJES KOFFIE 1, 68, 73, 95, 119, 148, 202, 207, 220, 447, 493, 498, 508, 528, 537
VAN NELLE’S TABAK 71, 92, 93, 104, 120, 123, 125, 146, 147, 150, 449, 553, 554, 563, 566
VAN NELLE’S THEE 1, 79
Verkade Beschuit 153, 157, 173
Verkade’s ? Breed …………… 200
VIM schuimt en kan niet krassen 163, 169, 184, 185, 202
Virgina CIGARETTES Miss Blanche SPECIAL Virgina onbekend
Visser & Co Schiedam -B-18- Visser & Co Schiedam 202
Voor Radio! Fa. Hazelzet Steiger 9 194
Voorwaarts Met gratis verzekering 1000 gld bij overlijden door ongeval 42, 119, 182, 402, 441
Voorwaarts Rotterdams beste volksblad ruim 40000 gezinnen 119, 437
Voorwaarts Rotterdams beste volksblad ruim 45000 gezinnen 42
VRAAGT BREDER’S MOSTERD 204, 425
VRAAGT TARIEVEN VOOR GOEDKOOP GAS onbekend
zware kwaliteit Beccon-Emaille voor den handel V.G. van den Zijden 157

In een volgende artikel zullen we de periode van na de oorlog bespreken.

Klik hier voor de fotogalerij met RET reclametrams tot 1975

Klik hier voor de fotopagina met dakreclametekeningen