René R. van der Beek
Het was een bijzondere verschijning die op 21 juni 1927 aan de Rotterdammers ten tonele werd gevoerd; de Zilvertram.
Wie op de naam is gekomen blijft onduidelijk. Wel dat Amsterdam in 1925 voor het eerst met een Zilvertram rondreed.
Een soort reclametram, maar dan anders.
Een tram van waaruit werd gecollecteerd.
De Amsterdammers liepen voorop toen op 10 augustus 1925 een on-Nederlandse stormramp Borculo trof. Door het gehele land werden collectes voor de plaatselijke bevolking gehouden die have en goed hadden verloren. De zilvertram, wellicht bedacht om mensen over te halen hun zilvergeld te doneren, was geboren. Ook in 1926 toen op de laatste dag van 1925 de Maasvallei met grote delen van Gelderland, Brabant en Limburg overstroomde, werd de Zilvertram in Amsterdam van stal gehaald.
In datzelfde jaar 1926 toen de Achterhoek met vele plaatsen waaronder Borculo op 1 juni wederom door een stormramp werd getroffen werden de Rotterdammers wakker.
De eerste Rotterdamse Zilvertram, 21 juni 1926
Het was het bestuur van de muziekvereniging van het Rotterdamse trampersoneel dat na een verzoek aan de directie, toestemming kreeg een tram te versieren die langs alle lijnen in de stad kon gaan collecteren. Terwijl het muziekkorps in het wat omgebouwde motorrijtuig 195 zich van zijn beste kant liet horen, reed de door de firma Hartlieb versierde wagen om 9 uur ’s ochtends de Isaäc Hubertstraat uit terwijl een groep van 41 collectanten, trambestuurders en conducteurs, rondom de wagen aan het collecteren sloeg. Aan het eind van de dag kon het voor die tijd toch niet geringe bedrag van 2100 gulden aan het Stormramocomité worden overhandigd.
De zilvertram werd al snel een begrip want de crisis brak aan.
Wij citeren het Rotterdamsch Nieuwsblad; “Het is klokslag 11 uur, woensdag de 20e januari 1932, wanneer uit de remise aan de Isaäc Hubertstraat een gele wagen naar buiten rijdt. Door de firma Hartlieb gratis met groen en mimosa versierd en boven de ramen getooid met een bord waarop de naam “Zilvertram”. De tram is bemand met muzikanten die onder leiding van de directeur van de “Harmonievereeniging der R.E.T.” flinke marsen speelt.
De leden van deze harmonie hebben hun vrije dag opgeofferd om voor het crisis-comité te collecteren.
Direct hebben zij veel bekijks. Drommen mensen vergezellen de tram die de Isaäc Hubertstraat uitrijdt en op de Linker Rottekade afslaat richting Jonker Fransstraat. Vijftien conducteurs en evenveel collectanten van het comité omringen de tram en laten hun collectebussen rammelen.
Isaäc Hubertstraat, zilvertram ten behoeve van de collectie van het crisiscommitee, 9-10-1934
Via de Goudschesingel gaat het wat sneller richting Hofplein om de inmiddels gevormde colonne trams achter de Zilvertram niet teveel op te houden.
De tram wordt geparkeerd op het doodlopende stukje rails op het Slagveld, waar vroeger de benzine-motortram naar Overschie stond. Dan, na terugsteken op de Schiekade, en een stukje Hofdijk, weer terug richting Coolsingel.
Maar dat valt tegen want in de bocht naar de Hofdijk klemt de nieuwe motorwagen zich vast in de rails.
Een wat ouder type motorwagen van lijn 6 wordt erachter gezet en met veel geknars werd de bocht toch genomen. Met schallende muziek gaat het richting Calandplein waar even wordt gestopt. Dat is niet het eindpunt want de rit brengt motorrijtuig 209 ook in de Aert van Nesstraat tegenover de schouwburg, het Oostplein, het Beursplein en de Westzeedijk. Allemaal plaatsen waar een opstelspoor een langere stop mogelijk maakt. Tenslotte eindigt de rit op het Willemsplein waar de leden van de Harmonie samen met alle collectanten in hotel Victoria worden onthaald op koffie.
De opbrengst in deze crisistijd mag er zijn, er is fl. 1336,02 1/2 opgehaald. Samen met eerdere en andere collectes is de opbrengst fl. 33.580,41.”
Op 4 oktober is het weer collectetijd. Ditmaal is de tram versierd door de firma Bourguignon. Van het totaal van de collecte van zo’n 32.000 gulden had de zilvertram er fl. 695,60 voor haar rekening genomen.
Crisis
In 1931 is het Nationaal crisis-comité opgericht dat op 23 november door H.K.H. Prinses Juliana wordt geïnstalleerd. Het gaat slecht met Nederland. Het aantal werklozen neemt hand over hand toe, de salarissen gaan omlaag en de economie valt terug. Men besluit tot crisiscollectes; twee per jaar.
De zilvertram tijdens de crisiscollecte met in conducteursuniformen gehulde vrouwelijke collectanten. Van Oldenbarneveltstraat, 8-5-1934
Op 31 december 1933 zijn er dan al 400.000 mensen op zoek naar werk en alleen al in Rotterdam is meer dan 10% van de beroepsbevolking werkeloos. Een crisiskabinet onder leiding van minister Colijn voert vele bezuinigingen door en in Duitsland wordt in januari 1934 Adolf Hitler tot Rijkskanselier benoemd. Het betekent het begin van nog zwaardere tijden.
In Rotterdam, belangrijk voor de nationale economie, is al voor het Nationale crisis-comité een plaatselijk crisis-comité opgericht. In 1935 ziet de Maasstad, het is dan al 5 jaar crisis, een verdere daling van het aantal binnengekomen schepen met 30% tot 10.000 en bijna 50.000 van de 595.000 inwoners maakt een dagelijkse gang naar het stempellokaal.
Het aantal passagiers op de tram- en buslijnen verminderd drastisch en vele lijnen worden opgeheven. Het overtollige personeel wordt overgeheveld naar de gemeentelijke arbeidsreserve en in een poging de gemeentelijke inkomsten te verbeteren worden de vervoerstarieven verhoogd, maar het effect is tegenovergesteld. Het aantal passagiers en daarmee de inkomsten, daalt jaar op jaar verder. Om het tij te keren worden de abonnementstarieven weer verlaagd. Maar het mag niet meer baten. De crisis van de jaren dertig is onafwendbaar. Het zou tot 1937 duren voor een verbetering kon worden geconstateerd en de cijfers langzaamaan weer omhoog gaan.
Er is dus nog wat te doen voor de zilvertram.
In 1933 wordt motorwagen 209 opnieuw uitgerust als zilvertram. Hoewel de 9e mei een verregende dag kan worden genoemd, is de tocht van de fleurig met bloemen versierde tram een succes. De muziek van de R.E.T. Harmonie draagt daar zeker toe bij. Een opbrengst van fl. 568,29 is het resultaat.
De zilvertram voor de gebouwen van het Rotterdams Nieuwsblad. De leden van de RET Harmonievereniging collecteerden voor de door de crisis getroffenen. Er werd 1336,02 1/2 gulden opgehaald. 19-1-1932
De bemanning van de zilvertram die een jaar later op 8 mei 1934 de remise verlaat is aanmerkelijk groter in aantal dan in vorige jaren. Naast de muzikanten van de R.E.T. harmonie stelen nu de 28 in conducteursuniform gestoken vrouwelijke collectanten, de show. Gewapend met koperen bussen zorgen zij voor de aandacht van het Rotterdamse publiek.
Eerder dat jaar is de tram ook op straat geweest. Dat was op dinsdag 20 februari ter ere van het Nationaal Luchtvaart Fonds wat de Pelikaanweek organiseerde. Het crisis-comité is nog niet klaar met haar werk en maakt graag gebruik van deze gelegenheid. De Pelikaan was het Fokker XVIII toestel dat furore maakte door een snelle Kerstvlucht naar Batavia te maken. Vertrokken uit Amsterdam op 18 december bereikte het toestel 4 dagen later haar bestemming, op 26 december ving men de retourvlucht aan en ondanks het slechte weer op de route landde men op 30 december op een mistig en koud Schiphol waar 20.000 mensen gezagvoerder Smirnoff en zijn bemanning stonden op te wachten. Maar het toestel was ondanks de aanwezigheid van vliegveld Waalhaven in Rotterdam niet te bewonderen. Alleen de bemanning liet zich ’s avonds zien. Toch werd door de zilvertram, voor die gelegenheid ook Pelikaantram genoemd en speciaal voor dit doel versierd met oranje bloemen, fl. 239,40 opgehaald.
Op 9 oktober 1934 was het echter weer de zilvertram die de Rotterdamse straten sierde.
In 1935 wordt de zilvertram tweemaal van stal gehaald. Dat wil zeggen de borden waarmee het motorrijtuig, dat anders in de normale dienst haar kilometers maakt, voor de gelegenheid wordt uitgerust. Na de collecte op 7 mei van dat jaar zou de collecte op 8 oktober de achtste en laatste grote collecte worden die door het Rotterdamse crisis-comité zou worden georganiseerd.
Niet dat de situatie beter was geworden, nee juist het feit dat er nog maar zo weinig kon worden opgehaald was de reden.
Eind 1935 worden zowel het Nationaal crisis-comité als het plaatselijke comité opgeheven. Van het totaal van deze achtste en laatste collectie fl. 18.617,44 brengt de zilvertram fl. 415,51 in het laatje. Een bescheiden bedrag, maar tekenend voor de tijd.
In de oorlog
Het is inmiddels oorlogstijd. De bezetter heeft de touwtjes strak in handen. Ook op het gebied van collectes. Het is dan ook onder leiding van de bezetter en met medewerking van de NSB en de Nederlandse Unie dat er wordt gecollecteerd voor de hulpbehoevende Nederlanders die in de problemen waren geraakt.
Naar Duits voorbeeld wordt gestart met de “Winterhulp” en voor dat doel wordt de zilvertram weer nieuw leven ingeblazen en op straat gebracht.
De zilvertram in de Van Oldenbarneveltstraat, 1-3-1941. Collecte voor het werk van Winterhulp Nederland.
Op 1 maart 1941 rijdt de tram haar rondjes door de stad, maar de winterhulp actie is bij de Nederlandse bevolking van dat moment begrijpelijkerwijs, niet erg geliefd. De opbrengsten vallen ook landelijk gezien, erg tegen.
Was dat het laatste optreden en Is na de oorlog de zilvertram ooit nog op straat verschenen?
Jawel. Maar ook als reclametram. Hans Kaper heeft daarvan een mooie foto, ditmaal motorrijtuig 185 in de Bergse Dorpsstraat waar op 14 december 1956 reclame werd gereden voor een veiliger verkeer door minder alcoholgebruik.
Motorrijtuig 185 als Zilvertram in de Bergse Dorpsstraat op 14 maart 1956 (foto: H.P. Kaper)
Ook na de watersnoodramp in 1953 kwam de Zilvertram op straat. Ditmaal met motorwagen 192.
Motorrijtuig 195 als Zilvertram met een collecte voor de slachtoffers van de stormramp in 1926
Zelfs in recentere tijden is er een zilvertram in het Rotterdamse gesignaleerd. In de eerste septemberweek van 2000 heeft vierasser 515 met de tekst ‘zilvertram’ op de lijnfilm rondgereden ten behoeve van de collecte voor de kankerbestrijding, getuige een foto daarvan op het Stationsplein van Jan Havelaar.
Motorrijtuig 515 van de Stichting RoMeO als zilvertram op de Erasmusbrug voor de kankerbestrijding, 1-9 september 2000 (foto: J. Havelaar)
Amsterdam
Ook Amsterdam kende een Zilvertram. Wat dat betreft liep de hoofdstad voorop aangezien daar al op 30 maart 1926 een zilvertram door de stad reed. Toen bedoeld om met een collecte de nood te lenigen die was ontstaan door de watersnood in Waterland, eerder dat jaar. Er is zelfs in een boek apart aandacht aan de zilvertram besteedt: Overstapjes; een tramrit door de geschiedenis van lijn 2. (auteurs: René Adrianus en Maria Platjouw, 1989, 144 pagina’s. Aan de hand van oude ansichtkaarten en foto’s wordt de historie van de Amsterdamse lijn 2 weergegeven. Paperback; Uitgave in eigen beheer t.b.v. Stichting Blijfhuis van het A. van Leeuwenhoekziekenhuis door bestuurders van lijn 2 i.s.m. winkeliersverenigingen in Amsterdam )
Van de Amsterdamse optredens van de zilvertram moet in dit bestek speciaal die uit het jaar 1943 worden genoemd, toen de collectie in de hoofdstad specifiek bedoeld was voor Rotterdam. Het is dan april 1943 en zowel in Eindhoven als in Amsterdam worden speciale collectes gehouden om de getroffenen van het Engelse bombardement op Rotterdam-west op 31 maart van dat jaar, te ondersteunen.
Tot slot een bijzonderheid. Want op 10 oktober 1933, verscheen naast de inmiddels bekende zilvertram, plotseling een zilverbus op straat. Ook die was duidelijk herkenbaar en versierd, getuige een foto in het Rotterdams Nieuwsblad van die dag. Ook hier veel vrouwelijke collectanten die hun best deden om voor het plaatselijke crisis-comité wat geld binnen te brengen. Het leverde een bedrag op van fl. 602,34.
De RET heeft de tram vervangen door de bus om te collecteren voor net crisis-comité. Is het te verwonderen wanneer men dit plaatje ziet als de bus meer populair zou blijken dan de tram?
Bronvermelding: Trammend naar de metro (dr. H.J.A. Duparc, ir. H.P. Kaper, L. Stigter, 1968), Rotterdam en z’n Tram (F.J. van Zonneveld, 1968), Rijden door Rotterdam (dr. H.J.A Duparc, J.W. Suiter, 1977). Gemeentearchief Rotterdam; collectie Rotterdamsch Nieuwsblad. Oud-Rotterdam en de R.E.T.M. (L. Stigter, 1971)